چف و فلر+ تصاویر

یکی از راه‌های فرار جنگنده‌ها از چنگ موشک‌های حرارتی و راداری، استفاده از چَف و فِلر است. هم‌اکنون بسیاری از جنگنده‌های ایرانی به این امکان مجهز هستند.

جنگ‌های امروزی، نبردهایی هستند که در آن‌ها پدافند و سامانه‌های دقیق پدافندی مشارکت جدی دارند و باید برای فرار از چنگ پدافند هوایی، جنگنده‌ها و هواپیماهای سنگین ترابری و سوخت رسان و حتی بالگردها، راهی پیدا می‌کردند.

در این بین، مهمترین راه انهدام پرنده‌ها توسط پدافندهای هوایی و جنگنده‌های رهگیر، استفاده از موشک‌های حرارتی و موشک‌های راداری است؛ البته استفاده از موشک‌های دوش پرتاب حرارتی مانند استینگر (ساخت آمریکا) و ایگلا (ساخت روسیه) توسط برخی گروهک‌های تروریستی در برخی کشورهای منطقه نیز، بعضا جنگنده‌ها و خصوصا بالگردها را دچار مشکل کرده است.

بر همین اساس، استفاده از تجهیزاتی که بتواند از اصابت موشک‌ها به هواپیماهای نظامی و بالگردها جلوگیری کند، امری ضروری و قطعی است. این فکر (مقابله با حمله موشکی به پرنده‌های نظامی)، با توجه به اینکه موشک‌ها غالبا به 2 شکل "حرارتی یا راداری" فعال هستند، متخصصان را بر آن داشت که موشک‌ها را با همان چیزی که براساس آن به دنبال هواپیما یا بالگرد حرکت می‌کنند، منحرف کنند لذا محفضه‌هایی در جنگنده‌ها، بالگردها و هواپیماهای ترابری سنگین و نیمه سنگین تعبیه شد که خلبان از این محفظه‌ها، فِلر (Flare یا همان شراره) را برای انحراف در هدف‌یابی موشک‌های حرارتی و چَف (Chaff یا هان باریکه) را برای منحرف کردن موشک های راداری، پرتاب کند. کار این شراره‌ها و باریکه‌ها، کاری بزرگ برای دفاع از جان خلبان در وهله نخست و حفظ هواپیما از گزند موشک‌ها در وهله دوم بود.

در عین حال، برخی کشورها نیز برای در امان ماندن رؤسای جمهور و سران کشوری و لشکری، چف و فلر را روی هواپیماهایی که مخصوص جابجایی سران هستند، نصب کرده‌اند تا از گزند احتمالی مصون باشند.

** فِلر، منحرف کننده موشک‌های حرارتی

کارکرد فلرها این گونه است که وقتی پدافند هوایی یا حتی در داگ فایت یا نبرد تن به تن هوایی، هواپیما (اعم از نظامی و ترابری) شناسایی شد، خدمه پدافند یا خلبان هواپیمای مهاجم، موشک‌ حرارتی به سوی هواپیما شلیک می‌کرد. این موشک‌ها در واقع با قفل اولیه روی هدف، حرارت خارج شده از خروجی موتور هواپیما را دنبال کرده و ادامه مسیر می‌دهند.

موشک‌های حرارتی توسط دوربین‌های فروسرخی که قابلیت سنجش حرارت توسط سنسورهای حرارت‌سنج‌ را دارا هستند، حرارت خروجی موتور هواپیما را رهگیری کرده و با طی مسیر، به هواپیما یا بالگرد اصابت می‌کنند. این روشی بسیار ساده برای هدف قرار دادن پرنده‌های نظامی است و بارها در کشورهای مختلف به خصوص در اوکراین و سوریه، توسط گروه‌های تروریستی، این کار عملی شده است که البته در برخی نمونه‌ها، خلبانان در مورد موشک‌های دوش پرتاب حرارتی توانسته‌اند از اصابت موشک، فرار کنند.

سوخو 24 و پرتاب فلر

امروزه چند راه برای مقابله با این موشک‌ها وجود دارد اما یکی از پرکاربردترین و شاید مثمرثمرترین این راه‌ها، استفاده از فِلر است. کارکرد فلرها به این شکل است که به محض شلیک موشک و اطلاع خلبان از شلیک آن و اعلام هشدار موشکی توسط رادارهای هواپیما، خلبان اقدام به پرتاب فلر می‌کند.

فلرها، در واقع گوی‌های آتشینی هستند که با حرارت بالایی که دارند، موجب می‌شوند که موشک حرارتی، قبل از رسیدن به هواپیما، حرارت بالای این گوی‌ها را در آشکارساز فروسرخ خود دیده و تغییر مسیر داده و به جای حرکت به سمت هواپیما و خروجی پرحرارت موتور آن، منحرف شده و به سوی فلر حرکت کند.

در حال حاضر موشک AIM-9 ملقب به سایدوایندر که نسل جدید آن نسخه ایکس است، به عنوان یکی از مدرن‌ترین موشک‌های هوا به هوای حرارتی ساخت غرب بر روی اکثر جنگنده‌های حاضر جهان همانند رپتور استفاده می‌شود و نمونه‌های پیشین آن نیز در ناوگان تسلیحاتی نهاجا وجود دارد. همچنین در خانواده موشک‌های حرارتی شرقی می‌توان به R-73 آرچر اشاره کرد که روی جنگنده‌های میگ ٢٩ فالکروم ایران نیز نصب است

محفظه پرتاب چف و فلر - اف 14

خلبان با پرتاب فلر، خیلی زودتر از اینکه موشک به هواپیما برسد، می‌تواند موشک را به دلیل کارکرد منور شکل‌شان (سقوط دیر هنگام و حرارت بالا) از چنگ موشک حرارتی شلیک شده توسط پدافند هوایی، جنگنده یا بالگرد مهاجم، فرار کند.

** چَف؛ منحرف کننده موشک‌های راداری

اما اگر موشک شلیک شده از نوع راداری باشد، خلبان هواپیما می‌تواند با استفاده از چَف،  موجب اخلال در سامانه‌های هدایت و هدف‌یابی موشک شده و نهایتا موشک را از هدف اصلی یعنی هواپیما یا بالگرد نظامی، منحرف کند.

طرز کار موشک‌های راداری در نمونه‌های "فعال"، به این شکل است که موشک از یک رادار مجزا در موشک برای رهگیری هدف برخوردار بوده و موشک با تابش امواج و دریافت انعکاس امواجی که به بدنه هواپیما یا بالگرد نظامی برخورد کرده است، به سوی هدف حرکت کرده و مسیریابی می‌کند لذا برای فرار از چشم چنین موشکی، باید سطح مقطع راداری را تغییر داد که این کار با پرتاب چف، امکان‌پذیر است. 

محفظه پرتاب چَف و فِلر - فانتوم

چَف یا همان باریکه، پوشاله‌هایی هستند که خلبان با رهاسازی آن، موجب ایجاد سطح مقطع راداری کاذب کرده و با این کار امواج تابانده شده از سوی موشک، توسط چف جذب و بازتابش داده می‌شود تا موشک، از هدف اصلی خود یعنی هواپیمای نظامی غافل شود.

چف‌ها، تارهایی از جنس آلومینیوم هستند که معمولا از همان محفظه‌های فلر به بیرون پرتاب می‌شوند، البته ناگفته نماند که در حال حاضر، بسیاری از جنگنده‌ها، دیگر متکی به سیستم دستی پرتاب چف و فلر نسیتند بلکه به صورت هوشمند و خودکار هم، اقدام به پرتاب می‌کنند.

** چَف و فِلر در ایران

هم‌اکنون، بسیاری از جنگنده‌ها و هواپیماهای نظامی ایرانی به منحرف کننده‌ موشک‌های حرارتی و راداری (چف و فلر) مجهز بوده و قادرند با استفاده از این امکان، به ماموریت اعزام شوند. اما استفاده تمرینی از این امکان، روال چندان مناسبی نداشته و معمولا در رزمایش‌ها از چف و فلر استفاده نمی‌شود اما برخی تصاویر موجود نشان می‌دهد که تعدادی از جنگنده‌های ایرانی به چف و فلر مجهز هستند.

در میان جنگنده های ایرانی، جنگنده‌های F-4E ،RF-4E ،F-14 ،Su-24 ،MiG-29A , و برخی از نمونه‌های F-7 ، F-5، آذرخش، جنگنده‌هایی هستند که قادرند با چف و فلر از خود در برابر موشک‌های راداری و حرارتی دفاع کنند.

در آخرین نمونه‌، در روز آخر رزمایش فدائیان حریم ولایت 5 که روز گذشته در منطقه عمومی اصفهان با موفقیت پایان یافت، برای نخستین بار در یک رزمایش، یک فروند جنگنده اف 14 تامکت، اقدام به پرتاب فلر کرد.

پرتاب فلر توسط جنگنده اف 14 نهاجا در رزمایش فدائیان حریم ولایت

اگر چه معلوم نیست که به طور دقیق چه تعداد از جنگنده‌ها یا هواپیماهای نظامی ایرانی به این امکان مجهز هستند اما، تجهیز همه‌ی هواپیماهای نظامی اعم از جنگنده و غیر جنگنده و بالگرد به این امکان، امری ضروری است که حتما مسئولان امر برای آن باید چاره‌ای بیندیشند.